بسترسازی برای التذاذ ادبی وعلاقه مندی به شعر

    با توجه به این که گوش کودکان با کلام موزون مأنوس است و برای بر قراری ارتباط با دنیای بیرون ، شعر را به سخن منثور ترجیح می دهند و با توجه به این که شعر بخش عظیمی از فرهنگ و تمدن گذشته ایرانی را تشکیل داده است؛ در پایان بسیاری از درس ها، یک شعر مناسب قرارگرفته است.از اولین روز کلاس ، معلم ابتدا شعرها را می خواند تا دانش آموزان فقط گوش دهند.در مراحل بالاتر می توانند آنها را بطور مستقل یا گروهی در کلاس بخوانند .

    برای آن که لذت شعرخوانی از طریق تدریس معلم ومعنی کردن ابیات و تاکید برحفظ اشعاردرامتحان ازبین نرود؛شعرموردنظردرپایان درس ودر بخش فعالیت ها قرارگرفته است تا دانش آموزان آن را به صورت گروهی هم خوانی قرائت کنند.این رویه باعث شده تا میزان شعرخوانی و حفظ شعر در دانش آموزان به طورقابل ملاحظه ای افزایش یابد.هرچند معلمان اصرار بر تدریس اشعار واختصاص نمره درامتحان به حفظ شعر دارند،مشاهدات وبازدیدهای کلاسی نشان می دهد کودکان بیش ازگذشته به شعرخوانی وحفظ آن علاقه نشان داده اند.

استفاده از قصه و داستان برای آموزش مفاهیم وموضوعات  

   درکتاب های قبلی خود داستان به عنوان معیار و ملاک اصلی در تنظیم محتوا انتخاب می شد اما در کتاب های بخوانیم وبنویسیم مفاهیم وموضوعات معیار انتخاب داستان ها هستند.ازطرف دیگرچون کودکان از طریق داستان مفاهیم را بهتریاد می گیرند،ازداستان زیاد بهره گرفته شده است. دلایل استفاده از قصه درمحتوای کتاب های بخوانیم وبنویسیم عبارت است از:

- آموزش راحت تر و محسوس تر مفاهیم ارزشی ودینی

- آموزش غیرمستقیم نکات وآموزه های تعلیمی واخلاقی

- گسترش و توسعه گنجینه واژگانی وافزایش تجارب زندگی

- ایجاد رغبت وعلاقه به مطالعه وکتاب خوانی

- بسترسازی برای تقویت مهارت خواندن و درک مطلب

استفاده هم زمان از خط خوانداری و نوشتاری

     برای نخستین بار در تاریخ زبان آموزی کشور ، به شکلی هدف دار درکتاب های درسی "بخوانیم" برای خواندن از خط نسخ اصلاح شده (خط کودک) ودرکتاب های "بنویسیم" برای نوشتن از خط تحریری(آموزان) استفاده شده است.با توجه به توان کودکان دبستانی که قادر به گرته برداری سریع از امور و پدیده ها هستند، انتظار می رود دانش آموزان پایه اول از همان روزهای آغاز سال تحصیلی، شکل دیداری نوشته ها را به حافظه بصری بسپارند و از روی آن ها رونویسی کنند تا به مرور در پایه های بالاتر خطی خوش و خوانا داشته باشند.

طبقه بندی وتفکیک کتاب های فارسی

      ازآنجا که مهارت های زبانی دارای دوماهیت شفاهی و کتبی است، لذا به منظور بهبود روند یاددهی ویادگیری آموزش زبان فارسی،برای اولین بار درتاریخ زبان آموزی ایران، کتاب های فارسی ابتدایی دردونسخه تفکیک وتدوین شده است. درتدوین وسازمان دهی این کتاب ها، هم به ماهیت درس وهم به شرایط سنی ونیازهای مخاطبان توجه گردیده است. کتاب های فارسی ابتدایی را درمقایسه با شرایط قبلی می توان در دو بخش بررسی نمود:

 الف)کتاب فارسی بخوانیم وبنویسیم اول دبستان درچهاربخش کاملا مستقل ومشخص ودر22 درس تنظیم شده است:    بخش اول نگاره ها که شامل دوازده مفهوم کلان مختلف اجتماعی است : خانواده، خانه، خیابان، مدرسه، کلاس، بوستان،طبیعت، روستا، باغ وحش، مسجد، بازار و عیدنوروز.ساختار هرنگاره درکتاب بخوانیم ازسه قسمت تشکیل می شود: تصویربزرگ - تصاویرکوچک همراه با کلمه – فعالیت های یادگیری 

    بخش دوم نشانه 1 شامل 30 نشانه زبان فارسی و 12 درس است : آ ب د م ت ر ز ه ن خ ش ک گ ل و او ای پ ج چ ف ق ی ه  . درهردرس 2تا 3 نشانه (حرف) آموخته می شود . ساختار هرنشانه درکتاب بخوانیم ازپنج قسمت تشکیل می شود: تصویربزرگ- تصاویرکوچک همراه با کلمه – متن نوشتاری- نشانه جدید- فعالیت های یادگیری 

بخش سوم نشانه 2 شامل 10 نشانه زبان فارسی و12 درس است: ص ض ط ظ ذ ع غ ح ث . درهردرس 1 نشانه (حرف) آموخته می شود . ساختار هرنشانه درکتاب بخوانیم ازچهار قسمت تشکیل می شود: متن نوشتاری- تصویربزرگ- نشانه جدید- فعالیت های یادگیری 

    بخش چهارم روان خوانی شامل چهارمتن خواندنی ساده است. درهرچهاربخش فعالیت ها شامل تمرین هایی با عنوان : گوش کن و بگو ، درست و نادرست ،ببین وبگو، بگرد و پیدا کن، به دوستانت بگو، بازی یا نمایش، کتاب خوانی و با هم بخوانیم (شعر ) است .

     درکتاب بنویسیم، متناسب با هر بخش ازکتاب بخوانیم تمرین ها وفعالیت هایی برای تقویت دست ، هماهنگی چشم و دست ،تقویت خط نویسی، تقویت املا ، جمله سازی ،نگارش و ... طراحی وتدوین شده است .

      ب)کتاب های فارسی بخوانیم وبنویسیم دوم تا پنجم درهشت فصل طبقه بندی وتنظیم شده است.درهرکتاب 22درس وجود دارد.درس اول هرکتاب با تحمیدیه و درستایش خدا آغازمی شود.درپایان هرفصل یک افسانه برای تقویت روان خوانی گنجانده شده است.عنوان فصول ازپایه دوم تا پنجم ثابت است اما درروندی محسوس ومنطقی سطح درس ها ازآسان به دشوار وازعینی به انتزاعی تنظیم گردیده است.ساختارهردرس درکتاب بخوانیم سه قسمت شامل متن نوشتاری بلند،تصویر،فعالیت(تمام تمرین های پای اول به اضافه دو فعالیت واژه آموزی ونکته ها) است. درکتاب های بنویسیم پایه های دوم وسوم به ازای هر درس هفت صفحه تمرین برای تقویت مهارت های نوشتای وجود دارد اما درکتاب های بنویسیم پایه های چهارم وپنجم به ازای هر درس هشت تمرین وجود دارد با این تفاوت که در این کتاب ها صفحه مستقلی برای انشا پیش بینی گردیده است.

                       ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان

    با توجه به رویکردهای برنامه درسی زبان آموزی (تفکر مدار ، قابلیت مدار ، کل مدار و جزء مدار) ، ارزشیابی از آموخته ها به گونه ای پیش بینی شده است که هم فرآیند تفکر دانش آموزان سنجیده شود و هم قابلیت های مورد استفاده در مهارت های زبانی ارزشیابی گردد . به همین منظور در نمره گذاری ، هم به ابعاد کمی وهم به ابعاد کیفی توجه می شود . به عبارت دیگر، ارزشیابی هم کمی است وهم توصیفی . برای سنجش قابلیت های مورد انتظار از آزمون های شفاهی و کتبی وسنجش فرآیند تفکر و مهارت های ذهنی ، از سیاهه رفتار (چک لیست) استفاده می شود . همچنین در این برنامه به سبب توجه یکسان به مهارت ها ، از آزمون کتبی برای ارزشیابی کتاب بنویسیم استفاده می شود .پیش بینی برنامه ریزان این است که در پایه اول ، سه نمره « بخوانیم » و « بنویسیم » و « املا » و نیز از پایه دوم به بعد ، چهار نمره « املا» ، ‌« انشا» ، «بخوانیم» و « بنویسیم» در کارنامه ثبت شود . هدف اصلی از ارزشیابی ،دستیابی به میزان تحقق اهداف برنامه و قابلیت های مورد انتظار است . به طور یقین می توان گفت تاکنون در برنامه زبان آموزی سابقه این کار وجود نداشته است .به این ترتیب می توان گفت برنامه درسی زبان آموزی (مصوب 1378)برنامه ای کاملا علمی و منطقی و منطبق بر اصول و مبانی برنامه ریزی درسی است که ضمن توجه به تقویت تفکر و مهارت های زبانی ، به تعدیل تفاوت های زبانی و نزدیکی گویش ها به یک دیگر نیز توجه ویژه ای شده است . به نظر می رسد با اطلاع از این ویژگی ها ،و بهتر بتوان از اهمیت و جایگاه کتاب های فارسی بخوانیم و بنویسیم آگاهی یافت.

روش های یاددهی- یادگیری دربرنامه درسی زبان آموزی

    در برنامه درسی زبان آموزی اصل بر فعال بودن دانش آموزان است تا با مشارکت خود آنان، توانایی های زبانی تقویت شود. بنابراین سعی شده است از روش هایی برای یادگیری زبان استفاده شود که حضور دانش آموز را موثرتر وفعال تر سازد. روش های یاددهی – یادگیری به دو دسته تقسیم شده اند:

الف ) روش های عمومی ( روش مشارکتی، روش بحث و گفتگو ، روش پرسش و پاسخ ، روش توضیحی ، روش ایفای نقش ، روش تفکر استقرایی، روش بدیعه پردازی ، روش اکتشافی، روش حل مسئله و....)

ب) روش های خاص زبان آموزی( روش جمله محور، روش واژه محور، روش حرف محور، روش آوامحور، روش هجا محور، روش کلمه سازی، روش جمله سازی، روش قصه گویی، روش نمایش خلاق ، روش صامت خوانی، روش مستقل خوانی ، روش خواندن خطابی ، روش خواندن دقیق ، روش خواندن التذاذی ، روش خواندن انتقادی و....)

یکی از مشکلات مهم و اساسی در نظام آموزش و پرورش خصوصاٌ در کشور ما، به کار نگرفتن روش های تدریس نوین در آموزش است. به همین سبب کیفیت آموزشی از سطح مطلوب برخوردار نیست و دانش آموزان علاقه زیادی به تحصیل نشان نمی دهند. یکی از دلائل آن عدم آشنایی معلمان با روش های نوین تدریس در ادبیات فارسی است.
 پیشرفت روز افزون علوم و تحقیقات گوناگون در حیطه های مختلف حاکی از آن است که اطلاعات بشر روز به روز افزایش می یابد و مطالب جدیدی به دست می آید.امروزه هر فرد بشر ناچار از استفاده یافته های جدید است .
معلم بایدباروشهای مختلف تدریس آشنا باشد و باید بدانددر کدامین موقعیت آموزشی از کدامین روش استفاده نماید. آنچه دراین مقاله خواهد آمد، نگاهی است کوتاه و گذرا به روش های نوین تدریس فارسی ونقد آن سخن به میان خواهد آمد .سپس نتیجه گیری بعمل آمده ودر پایان پیشنهاداتی ارائه می شود .ادامه مطلب...

            سرفصل ها و موضوعات محتوای برنامه درسی زبان آموزی

محتوای برنامه درسی آموزش زبان فارسی ازبخش ها ومواد گوناگونی مانند کتاب درسی ،کتاب راهنمای معلم،کتاب روش تدریس،کارت های آموزشی،موادآموزشی دوره های تربیت نیروی انسانی ،نوارهای صوتی و تصویری کمک آموزشی تشکیل شده است.کتابهای درسی فارسی از اول تا پنجم ، در دوجلد بخوانیم وبنویسیم تدوین گردیده است.کتاب های بخوانیم و بنویسیم از هشت فصل کلی تشکیل می شود که در پایه اول به لحاظ ماهیت زبان آموزی و اهمیت اساسی آن در این پایه ، فصلهای کتاب نمود عینی پیدا نکرده اند اما با اندکی تامل مشخص می شوند.در کتابهای دوم تا پنجم ،هشت فصل به شرح زیر، سازماندهی شده است:

1- نهادها  2- بهداشت   3- اخلاق فردی و اجتماعی   4- دانش و دانشمندان  5- مسائل دینی 6- طبیعت  7- ملی و میهنی  8- هنر و ادب

هر فصل به مثابه یک کل مستقل، از تعدادی درس تشکیل شده است. عناوین ، مفاهیم ، رئوس مطالب و فعالیتهای هر فصل، با رعایت اصل از ساده به مشکل و از عینی به ذهنی به گونه ای سازماندهی شده اند که در نهایت ، مفهوم کلی فصل را دنبال می کنند. انتظارمی رود دانش آموز ضمن تسلط بر مهارتهای زبانی ، درباره مفهوم کلی فصل وسعت نظرپیدا کند. در پایان هر فصل ، داستان کوتاهی با عنوان روان خوانی آمده است که بیشتر ماهیت افسانه ای دارد و به نحوی با ادبیات مردمی(عامیانه) مرتبط است.

                     اصول حاکم بر برنامه درسی زبان آموزی

در کلیه مراحل برنامه ریزی ، از طراحی تا تولید کتاب و مواد آموزشی ، مجموعه ای از بایدها و نبایدها تدوین شده است که همواره راهنمای برنامه ریزان ، مؤلفان و آموزگاران خواهد بود. باید ها و نبایدها که تحت عنوان اصول مطرح شده اند ، در تدوین هدفها ، سازماندهی محتوا ، انتخاب و سازماندهی روشها و شیوه تدوین کتابهای فارسی سایه گستر شده اند که به برخی از آنها اشاره می شود :1- در برنامه درسی زبان آموزی ، اصل باید برمهارت آموزی باشد .2- زبان آموزی باید زمینه ساز مطالعه مستمر در زندگی کودک باشد .3- سیر آموزش باید از زبان طبیعی کودک به سوی زبان اکتسابی و آگاهانه باشد.4- زبان آموزی باید زمینه ساز تقویت و شکوفایی خلاقیت باشد.5- موضوعات و مطالب نباید به یک محدوده جغرافیایی منحصر شود .6- محتوای کتاب های فارسی باید براساس آخرین یافته های روان شناسی ، زبان شناسی و ادبیات کودک باشد .7- در تمام سطوح آموزشی ، خوانا نویسی باید مدنظر برنامه ریزان ،مؤلفان و معلمان باشد .

رویکردهای برنامه درسی زبان آموزی

صاحب نظران تعلیم و تربیت به طور عام وبرنامه ریزان درسی به طورخاص می کوشند در هر برنامه درسی ، بادرنظرگرفتن مجموعه ای از بنیانهای نظری و علمی مربوط به آن برنامه ، نسبت به فرآیند یاددهی - یادگیری و ابعاد مختلف برنامه ،جهت گیری خاصی داشته باشند که به آن ، رویکرد یا دیدگاه می گویند .در این برنامه ، چند رویکرد اساسی مدنظر بوده که مانند چتری ، همه عناصر برنامه و تولیدات آن را تحت پوشش قرار داده است :

الف ) رویکرد تفکر مدار :

در این رویکرد ، با اتکا به یافته های مکتب « شناخت گرایی »، به فرآیند تفکراهمیت زیادی داده می شود .بر این اساس، برنامه درسی سعی دارد حالتها و انواع گوناگون توانایی های ذهنی و تفکر را تقویت کند .هدف اساسی این رویکر پرورش مهارتهای فکری از قبیل استنباط ، تفکر انتقادی ، فرضیه سازی ، تفکر قیاسی ، تفکر استقرایی ، تفکر خلاق و .... است .از آنجا که هدف اصلی زبان آموزی در درجه اول ، کمک به تقویت مهارتهای فکری است ، این رویکرد اساسی باید همواره مدنظر برنامه ریزان باشد . به اعتقاد روانشناسان و زبان شناسان ، تفکر رویه ذهنی و انتزاعی زبان است وتا زمانی که تفکرآدمی پرورش نیابد، نمی توان انتظار داشت که مهارتهای عینی زبان ،  یعنی گوش دادن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن نیز پرورش پیدا کند و تقویت شود. در این رویکرد زبان آموز فردی است که فعالانه اطلاعات را دست کاری می کند و با استفاده از آنها ، به تفسیر و فهم معنا می پردازد. نگاهی به کتابهای فارسی بخوانیم و بنویسیم حاکی از آن است که در این کتابها ، ضمن تشویق دانش آموزان به کاربرد عملی مهارت های زبانی ، زمینه هایی برا ی تقویت مهارتهای ذهنی نیز فراهم شده است. این موضوع هم در نگاره ها و هم در متون و فعالیتهای متنوع کتاب به طور عینی مشهود است.دراین رویکرد ، معلم کسی است که با تشکیل گروه های فعال دانش آموزی درکلاس، فرآیند زبان آموزی و تفکررا زیرنظرمی گیرد ودرصورت لزوم ، آنان را راهنمایی و هدایت می کند . فعالیتهای شفاهی کتاب بخوانیم و فعالیت های کتبی بنویسیم و از جمله تمرین های پرورش خلاقیت درنوشتن ، به این امر کمک می کند .

ب) رویکرد قابلیت مدار :

در این رویکرد ، با اتکا بر یافته های مکتب «رفتارگرایی »، به اکتساب قابلیت های خاص مهارتی در ابعاد گوش دادن، گفتن، خواندن و نوشتن در سه حیطه شناختی ، مهارتی و نگرشی اهمیت داده می شود . برای پرورش و تعمیق توانایی دانش آموزان در مهارتهای زبانی انتظار می رود ، آنان در برابر محرکهای دیداری و شینداری واکنش لازم را نشان دهند تا به درجه ای معین از مهارت های زبانی برسند . مثلا گوش دادن به سخنان معلم و همکلاسی ها ، توضیح درباره نگاره ها ، خواندن تصاویر کتاب ، پاسخ به سوالات معلم ، خواندن متن درس ، پاسخ به تمرین های نوشتاری و .... از نمونه هایی هستند که احاطه این رویکرد را بر برنامه درسی زبان آموزی نشان می دهد . بر اساس این رویکرد ، زبان آموز کسی است که می تواند در کسب قابلیت های زبانی توفیق یابد . بنابراین ، برنامه درسی به گونه ای طراحی می شود که ازطریق تمرین و تکرار هدف دار ، قابلیت های مورد انتظار برنامه به دانش آموزان منتقل شود . معلم وظیفه دارد از طریق طراحی آموزشی خاص زبان آموزی ، دانش آموزان را برای دست یابی به قابلیت های زبانی یاری دهد . در ارزشیابی از آموخته ها نیز از آموخته های مبتنی بر معیار استفاده می شود . به همین دلیل می بینیم که بخشی از نمره درس فارسی به فرآیندهای تفکر در قالب سیاهه رفتاری (چک لیست) و بخشی به قابلیت های زبانی در قالب سوال های شفاهی و کتبی اختصاص یافته است .

پ) رویکرد کل مدار (کلی):

با توجه به بنیان های روان شناختی این رویکرد ، انسان هنگام برخورد با امور ابتدا به کل آنها توجه می کند و پس از آن به اجزای سازنده آن کل می پردازد . بر اساس این رویکرد ، در فعالیتهای شفاهی زبان یعنی گوش دادن وسخن گفتن و نیز خواندن متون ، چه تصویرخوانی و چه متن خوانی ابتدا جمله ، تصویر و کلمه به دانش آموز ارائه می شود . او در زمان کوتاهی قادر خواهد بود اجزای تشکیل دهنده واحدهای بزرگ زبانی را تشخیص دهد و آنهارا در عمل بکار گیرد . در این رویکرد دو روش اساسی جمله محور و واژه محور وجود دارد که آثارآن در کتاب بخوانیم دیده می شود. در طراحی و سازماندهی برنامه درسی زبان آموزی، برای تقویت مهارتهای گوش دادن ، سخن گفتن و خواندن ازاین رویکرد استفاده شده است. همان طور که در کتاب بخوانیم دیده می شود ، سیر عرضه مطالب ، هم در بخش نگاره ها و هم در بخش نشانه ها ، از کل به جزء است . در نگاره ها ، تصاویر و در نشانه ها ، هم تصاویر و هم نوشته ها ، به شکل کلی عرضه شده اند .

ت) رویکرد جزء مدار(تحلیلی) :

براساس این رویکرد ، انسان هنگام روبرو شدن با امور ، ابتدا به اجزای آن توجه می کند ، سپس با ترکیب اجزاء به ماهیت کل پی می برد . حضور این رویکرد در کتاب بنویسیم ، به ویژه در آموزش نوشتن ، کاملا مشهود است . مثلا از دانش آموز خواسته می شود با ترکیب چند حرف ، واژه تازه ای بنویسد . علاوه بر این رویکردها ، رویکردهای دیگری مانند رویکرد تجربه زبانی مانند اجرای نمایش درموقعیت واقعی و رویکرد زبان شناختی مانند اجرای موازی چهارمهارت زبانی در کلاس نیز در این برنامه مدنظر است که برای پرهیز از طولانی شدن مطلب از ذکر آن خودداری می شود